1. Nước tiên và nước hậu
Khi hai đấu thủ tạo nên một thế cờ mà một bên chủ động tấn công còn một bên bị động đối phó nhưng không yếu kém về quân số hoặc về thế bao nhiêu, thì người ta gọi đó là một bên được tiên, hay tiên thủ, hay chủ động, còn một bên mất tiên, hay hậu thủ, hay bị động. Cũng có khi nói ngắn gọn là một bên nước tiên, một bên nước hậu.
Thuật ngữ này thường dùng để đánh giá một thế cờ mà hai bên không hơn kém nhau bao nhiêu và tình trạng này dễ thay đổi qua lại. Vì ta thường thấy một bên chơi các nước chiếu Tướng, hăm bí, bắt quân, buộc bên kia phải bị động đối phó.
Như thế cờ trên Trắng đi:
1. P1.4 T3.5
Trắng dùng Pháo ăn Tốt hăm bí lại bắt Mã khiến Đen phải bị động lên Tượng đối phó. Ta nói Trắng tiên thủ, còn Đen hậu thủ.
2. Ưu thế và kém thế
Căn cứ vào tình thế trận đấu diễn ra ở một giai đoạn nào đó mà đánh giá thì thấy một bên rõ ràng dễ đi hoặc các quân bố trí ở những vị trí tốt hay thế cờ đang uy hiếp đối phương, nắm quyền chủ động rất rõ. Người ta gọi đó là "ưu thế" hay "chiếm ưu". Ngược lại bên kia có thể lỗ quân, mẻ Sĩ, Tượng và bị động chống đỡ, đó là phương ngự hay đang "kém thế".
Trường hợp này khác với trường hợp trên là ở đây thế cờ kém rõ ràng và tình trạng này không dễ dàng thay đổi, nếu bên ưu không sai sót và bên kém không có những nước cao siêu đủ sức hoá giải. Như hình dưới bên Trắng ưu thế rõ.
3. Thế thắng và thế thua
Đó là thế cờ mà một bên các quân đông hơn hoặc các quân đứng khống chế toàn bộ cục diện ván cờ, đang có cơ hội tấn công để giành thắng lợi cuối cùng. Bên ưu thế này đang trong "thế thắng", còn phía bên kia đang trong "thế thua".
Như vậy, ở đây tình hình diễn ra càng rõ hơn trường hợp trên: từ ưu thế tiến đến thắng thế và từ kém thế trở thành bại thế.
Như hình dưới, Đen mất Sĩ, mất Tượng và Mã ở vị trí xấu, trong khi các Tốt có thể bị diệt thêm. Với thế cờ này cần đánh giá: Trắng đang trong thế thắng, còn Đen đang trong thế thua.
4. Thế cân bằng
Đó là thế cờ hai bên ngang nhau, không thể phân biệt ai hơn, ai kém. Cũng có thể đó là thế cờ rất phức tạp và hai bên đều có cơ may giành thắng lợi như nhau.
Chẳng hạn hình dưới cho thấy: hai bên bố trí trận hình nghiêm mật, không một chỗ nào sơ hở. Lực lưọng quân số bằng nhau. Vì vậy nên đánh giá đây là một thế cân bằng.
5. Phản tiên
Khái niệm này chỉ khi bên hậu thủ hay bên bị động đối phó chơi một nước cờ cao giành lại được quyền chủ động. Thế nhưng như đã nêu ở trên, nước tiên nước hậu chỉ mới là quyền chủ động hay bị động chứ chưa phải là ưu thế, kém thế. Do đó trận đấu còn gay go, chưa rõ ràng.
Như thế cờ dưới. Từ khai cuộc đến đây Trắng đi trước vẫn chủ động, nhưng vừa rồi Đen đi: p2-3 hăm đánh bí, Trắng bị phản tiên buộc đi: 1. X4-7 M3/1 Đen lui Mã về để đi M1.2 bắt chết Xe Trắng lại là một nước hay tiếp tục buộc Trắng bị động đối phó: 2.M9/7 B1.1 3.P5.4 X1-2. Đến đây Đen phản tiên rõ.
6. Lọt vào thế
Trong cờ có những tình huống các quan liên kết phối hợp để đánh đòn chí tử, diệt Tướng đối phương. Người Trung Quốc gọi là "nhập cuộc", còn ta gọi là "lọt vào thế" hoặc "trúng đòn phối hợp". Như thế cờ dưới, Đen chủ quan không nhìn thấy đòn phối hợp hai Xe và một Tốt của Trắng:
1.X3.5 S5/6 2.X3-4 Tg-6 3.X3.9 Tg.1 4.B4.1 Tg-5 5.X2/1 Tg/1 6.B3.1 S4.5 7.X2.1 S5/6 8.X2-4 Trắng thắng
7. Hết nước đỡ
Khi một bên chơi một nước cờ nhắm vào chiếu bí Tướng đối phương mà đối phương không còn cách nào để cứu, thì gọi là lâm vào thế "hết nước đỡ" hay cũng gọi là thế "tuyệt sát".
Hình dưới cho thấy: nếu Trắng đi: 1.M3.2 đưa vào thế "hết nước đỡ" đối với Đen. Vì nếu Trắng đi tiếp sẽ là 2.M2 /4 Tg-6 3.P5-4 chiếu bí.
Còn nếu để Đen đi: 1...M1.3 cũng là thế hết nước đỡ với Trắng.
8. Được bảo vệ và không được bảo vệ
Khi một quân cờ nào đó được một quân cờ khác của phe nó bảo vệ, khiến nó không sợ một quân của đối phương có giá trị tương đương hoặc cao hơn nó uy hiếp (vì nếu quân đối phương ăn nó, sẽ bị quân bạn nó ăn lại). Người ta gọi quân cờ được bảo vệ đó là quân cờ "có căn". Trái lại, một quân cờ không được bảo vệ là "vô căn" nhưng cũng có thể một quân cờ tuy được bảo vệ đấy vẫn coi như "vô căn" vì quân uy hiếp nó có giá trị thấp hơn nó (chẳng hạn Mã bị Tốt đuổi). Hay trên danh nghĩa thì được bảo vệ nhưng thực chất chẳng bảo vệ được (do quân bạn không ăn lại được vì bị ghim) thì gọi đó là "căn giả". Căn giả cũng như vô căn, chẳng bảo vệ được quân nào.
Xem hình trên ta thấy: Pháo Trắng ở trung lộ được Tốt đầu bảo vệ nên gọi nó là Pháo có căn và là căn thật. Nó không sợ con Xe Đen ở trung lộ ăn nó. Còn quân Pháo 6 đứng ở tai Sĩ không được ai bảo vệ nên nó là quân Pháo vô căn. Xe Đen có thể ăn nó được. Quân Mã 3 Trắng được con Tượng của phe nó bảo vệ, nhưng con Tốt Đen bắt nó khiến nó phải chạy nên coi như Mã vô căn. Trái lại quân Pháo trắng lộ 3 đang bị Xe 7 của Trắng bắt, mặc dù nó được Xe của phe nó bảo vệ nhưng con Xe này bị Pháo ghim, không di chuyển ngang được, nên thực chất Pháo Đen có căn giả, coi như vô căn. Xe Trắng sẽ ăn nó nếu nó không chạy.